Nedavno otvorena izložba srpske moderne arhitekture u bečkom Ringturmu autora Bojana Kovačevića i Adolfa Štilera, osim reprezentativnih zdanja palate Srbija, bombardovanog Generalštaba Nikole Dobrovića ili Komande vazduhoplovstva Dragiše Brašovana otkriva i skrivenu arhitekturu malih gradova. Ona, dakle, ne prikazuje samo arhitektonske ikone Beograda, Novog Sada, Niša i Kragujevca, već uključuje i skrajnute graditeljske bisere poput izvora „Topla voda” u Vrnjačkoj Banji, poznatog arhitekte Mihajla Mitrovića ili Trg partizana u Užicu, italijanskog đaka Stanka Mandića.
Profesor Adolf Štiler, autor izložbe i dobar poznavalac naše arhitekture, smatra da mali gradovi u Srbiji imaju izvanredne arhitektonske objekte. Za njega je užički trg remek-delo srpske arhitekture, koje je brižljivo osmišljeno od odabira materijala do poslednjeg kamena koji je u njega uklesan.
– To zdanje podignuto šezdesetih godina prošlog veka u svojoj atmosferi ništa nije izgubilo, čak iako je njegova originalna kompozicija donekle narušena. Zgrada pošte koja jednim delom uokviruje trg je uništena NATO bombardovanjem, kada je i Titov kip, koji je zauzimao najvažniju tačku na trgu, srušen – kaže Štiler.
On misli da spomenik možda nije trebalo uklanjati, jer je on sastavni deo ovog trga, koji je po njemu najveći domet srpskog urbanizma i arhitekture posle Drugog svetskog rata.
Pod svodovima Ringturma se može videti i redak primer male arhitekture u Srbiji, odnosno, kuća u kojima je očigledno da ih je napravio dobar znalac i arhitekture i društvene istorije, kako kaže arhitekta Bojan Kovačević, koautor postavke. Reč je o šest dupleks kuća arhitekte Bogdana Bogdanovića, podignutih na Avali 1965. godine. One su ostale skrajnute zato što ovaj bečki đak i nekadašnji gradonačelnik Beograda nije potencirao njihov značaj jer se, kako objašnjava Kovačević, nisu uklapale u njegov opus memorijalnog arhitekte.
Ali imajući u vidu da su za autore izložbe pri izboru ključne bile građevine koje predstavljaju određen stil i najvažnije ličnosti arhitekture, jasno je što su Bogdanovića bečkoj publici predstavili i Spomen-parkom borbe i pobede u Čačku, jer njegovo autorsko delo u najvećoj meri karakterišu spomenici, kao onaj posvećen jevrejskim žrtvama fašizma u Beogradu, ili spomen-kompleks u Jasenovcu.
Osim što su otkrivajući skrajnuta dela dopunili istoriju moderne arhitekture autori izložbe su se potrudili da pokažu značajna arhitektonska dela iz dvadesetih i tridesetih godina 20. veka u Srbiji, kada je očigledan prodor modernog izraza. Kao i vrhunske primere arhitekture iz vremena Titove Jugoslavije, kada država pokušava da bude avangardna i u arhitekturi i kada je modernizam bio proglašen za državni stil. Tu je svakako i nekoliko dela savremene scene, koja predstavljaju spoj sa sadašnjošću.
Među tim najmlađim ostvarenjima je hotel „Central” u Novom Sadu, akademika Branislava Mitrovića ili hotel „Falkenštajner” bečkog arhitekte Borisa Podreke, kome je ovo prvo izvedeno delo u rodnom Beogradu.
– Arhitektura Srbije se razvila i zamah dobila u drugoj polovini 19. veka, posle sticanja potpune nezavisnosti. U međuvremenu, do današnjih dana, teritorija Jugoslavije i Srbije bila je zahvaćena ratovima, političkim promenama i velikim migracijama, tako da se gradovi Srbije nisu razvijali kao mnogi drugi evropski, i nisu kontinuirano arhitektonski rasli – podsetio je Štiler.
Ipak, vrhunske arhitekte koji su delovali u Srbiji u vreme Kraljevine Jugoslavije i kasnije u Titovoj Jugoslaviji, Nikola Dobrović, Dragiša Brašovan, Branislav Kojić, Milan Zloković i Đorđe Tabaković bili su izuzetni stvaraoci, koji su imali uticaj na generacije arhitekata posle Drugog svetskog rata.
Štiler smatra da Titovoj političkoj strategiji treba zahvaliti za postojanje izuzetno vrednih i međunarodno priznatih dela iz tog doba. Skoro sve ikone upravnih zgrada ili kulturnih institucija potiču iz vremena od 1945. godine do 1980. godine. Klasičan modernizam, kao reprezentativni arhitektonski jezik je zahtevan od vrha države. Odluka vlastodršca da proglasi modernizam za državni stilski pravac je najznačajnija razlika građevinarstva u Jugoslaviji, odnosno, Srbiji u odnosu na onaj u zemljama takozvanog istočnog bloka.
Štiler kaže da u Austriji postoji neka posebna vrsta osećaja kada se govori o Srbiji, što se moglo i videti na licu mestu po zainteresovanosti tamošnjih medija i stručne javnosti za izložbu arhitekture.
– Ovom izložbom koja pada u godini obeležavanja sto godina od izbijanja Prvog svetskog rata želeli smo da pokažemo da u središtu Evrope postoji veliki broj zdanja koja su vredna da se prikažu, kao što je na primer Muzej vazduhoplovstva Ivana Štrausa ili Muzej savremene umetnosti Ive Antića – rekao je Štiler, podsećajući da su, za razliku od konflikata u prošlosti, danas odnosi između Srbije i Austrije na najvišem nivou.
Na primedbu stranih novinara da je srpska arhitektura takoreći prisvojila dela arhitekata susednih država, autori izložbe su objasnili da su u Srbiji gradile mnoge arhitekte sa prostora bivše Jugoslavije, budući da su za velike graditeljske poduhvate uvek raspisivani konkursi otvoreni za arhitekte iz cele zemlje, te da su oni primere srpske moderne za izložbu birali prema mestu gde su sagrađeni, a ne prema poreklu autora.
Posebno mesto na izložbi „Srbija, grad kao regionalni kontekst” pripalo je i našem listu budući da „Politika” već pet decenija neguje tradiciju diskusije o arhitekturi.
(Politika)